O co chodzi z tymi klasami? O odmianie rzeczownika

W suahili nie ma przypadków ani rodzajów gramatycznych w tradycyjnym rozumieniu tych terminów. Jest za to twór podobny do rodzajów - klasy rzeczownikowe. Klasy występują we wszystkich językach z grupy bantu. Wszystkich jest osiemnaście, jednak w trakcie rozwoju języka część z nich zanikała w suahili i obecnie używa się tylko piętnastu. Każdy rzeczownik należy do jednej z klas, a przynależność ta narzuca związek zgody pozostałym elementom zdania. Mówiąc bardziej po ludzku, z rzeczownikiem trzeba uzgodnić m.in. rdzenne przymiotniki, czasowniki, liczebniki czy zaimki. Dobrze więc od razu uczyć się suahilijskich rzeczowników wraz z informacją, do której klasy należą. Nie jest to na szczęście nauka na pamięć. Rzeczowniki z poszczególnych klas przeważnie można rozpoznać po charakterystycznych przedrostkach. Sam podział nie jest zresztą przypadkowy. Odzwierciedla bowiem sposób patrzenia na świat i kategoryzowania rzeczywistości ludów Bantu. 

Klasy 1 i 2

Nazywane też klasami M-WA (od początkowych sylab należących do nich wyrazów) lub klasami ludzi. Należą do nich właśnie rzeczowniki oznaczające ludzi lub zwierzęta. W klasie 1. znajdziemy takie wyraz, jak:

mtoto - dziecko

mgeni - gość

msichana - dziewczyna

mvulana - chłopiec

mnyama - zwierzę

A w klasie 2.:

watoto - dzieci

wageni  goście

wasichana - dziewczyny

wavulana - chłopcy

wanyama - zwierzęta

Klasy 3 i 4

To klasy M-MI, czyli klasy roślin. Poza nazwami roślin znajdziemy w nich rzeczowniki oznaczające obiekty geograficzne, zjawiska przyrody, ożywione (w przenośni oczywiście) części ciała czy wysłanników sił wyższych. W klasie 3. znajdują się rzeczowniki w liczbie pojedynczej:

mti - drzewo

mnazi - palma kokosowa

mto - rzeka

mlima - góra

maka - rok 

moyo - serce

A w klasie 4. ich odpowiedniki w liczbie mnogiej:

miti - drzewa 

minazi - palmy kokosowe

mito - rzeki

milima - góry

mioyo - serca

Klasy 5 i 6

Czyli klasy JI-MA. Znajdziemy tu nazwy przedmiotów parzystych, formy zgrubiałe i rzeczowniki oznaczające płyny (te zwykle nie mają form liczby pojedynczej). Tak jak poprzednio, w klasie 5. znajdują się rzeczowniki w liczbie pojedynczej, a w klasie 6. - mnogiej. 

jicho - oko

jino - ząb 

jina - imię

macho - oczy

meno - zęby

majina - imiona

maji - woda

maziwa - mleko

Klasy 7 i 8

W tych klasach znajdują się rzeczowniki oznaczające rzeczy i ich części, a także rzeczowniki odczasownikowe. Trafiły tu także nazwy osób z niepełnosprawnościami oraz rzeczownik kijana (nastolatek). Najwyraźniej takie osoby uznano za ludzi w pewien sposób niekompletnych, przynajmniej nie na tyle, żeby mogły znaleźć się w klasie ludzi. Do klasy 7. należą m.im.;

kitu - rzecz

kijana - nastolatek

kitabu - książka

kitanda - łóżko

chakula - jedzenie

A do klasy 8. ich odpowiedniki w liczbie mnogiej:

vitu - rzeczy

vijana - nastlatki

vitabu - książki

vitanda - łóżka

vyakula - jedzenie w liczbie mnogiej

Klasy 9 i 10

To klasy N lub klasy zapożyczeń. Poza wyrazami zapożyczonymi możemy w nich znaleźć niektóre nazwy zwierząt i owoców, a także przedmiotów codziennego użytku. Co charakterystyczne dla tej pary klas, należące do niej rzeczowniki mają taką samą formę w liczbie pojedynczej i mnogiej. 

treni - pociąg/pociągi 

sabuni - mydło/mydła

rafiki - przyjaciel/przyjaciele

nyumba - dom/domy

njia - droga/drogi

simba - lew/lwy
Jeśli jakiś rzeczownik nie zaczyna się przedrostkiem charakterystycznym dla żadnej innej klasy, najprawdopodobniej będzie należał właśnie do klas 9 i 10. 

Klasa 11/14

Nazywana jest też klasą U. Powstała ona z połączenia dwóch bantuskich klas rzeczownikowych. Należą do niej przede wszystkim pojęcia abstrakcyjne, a także nazwy przedmiotów liczących więcej niż dwa. 

uzuri - piękno

ukweli - prawda 

uhuru - wolność

Ufaransa - Francja

wakati - czas

unywele - włos

uso - twarz

Rzeczowniki z klasy 11/14 często miewają liczbę mnogą w klasie 10.

nywele -włosy

nyuso - twarze

nyakati - czasy

Klasa 15

Klasa KU. Należą do niej nazwy czynności. 

kusoma - czytanie

kupika - gotowanie

Klasy 16, 17 i 18

To klasy lokatywne. Przenosimy do nich rzeczownik, kiedy używamy go jako nazwy miejsca. Jedynym rzeczownikiem, który przynależy tylko do nich, jest mahali (miejsce). 

nyumbani - w domu

sokoni - na rynku

jikoni - w kuchni 

Tak tabela odmian wygląda w całości:

źródło: kamusi.pl

A to moja tabelka, sfatygowana po kilku latach używania:

System na pierwszy rzut oka może się wydawać skomplikowany. Moim zdaniem jest jednak znacznie prostszy do opanowania dla uczącego się języka niż choćby nasza polska deklinacja. Na początku można używać tabelki, a po jakimś czasie najczęściej używane formy same wejdą do głowy. Poza tym klasy rzeczownikowe to naprawdę ciekawe zagadnienie. Chociaż przypisywane im znaczenie powoli się rozmywa, wciąż mają wartość semantyczną. Kiedy na przykład chcemy dokonać personifikacji jakiejś rzeczy (co zdarza się choćby w bajkach), wystarczy, że odmienimy ją tak, jakby była w klasie ludzi. Jeśli natomiast chcemy kogoś obrazić, możemy odmienić go, jakby należał do klasy roślin. 

Liczby

Dziś będzie lekcja matematyki (hesabu). Na początek nauczymy się liczyć do stu:

źródło: Teach Yourself Swahili

Jak widzicie, sprawa jest dość prosta. Wystarczy zapamiętać cyfry od jednego do dziewięciu i nazwy dziesiątek. Dalej tworzymy już według schematu: dziesięć i jeden, dziesięć i dwa, dwadzieścia i trzy, trzydzieści i cztery. I to w języku suahili oczywiście na. Warto od razu zaznaczyć, że liczebniki sita, saba, tisa i kumi (6,7,9,10) są nieodmienne. Przez co odmieniają się liczebniki? Przez klasy oczywiście. Ale o klasach będzie osobny wpis, bo to rozległy temat. Na razie chodźmy dalej:

1 000 - elfu

100 000 - laki

1 000 000 - milioni 

Tyle informacji wystarczy, żeby zapytać, który mamy rok:

Huu ni mwaka gani? 

Mwaka to rok, w liczbie mnogiej - miaka. 

Ni elfu mbili kumi na nne. - Jest 2014. 

W wypadku dłuższych liczba spójnik na pojawia się tylko pomiędzy przedostatnim i ostatnim elementem. 

Una miaka mingapi? - Ile masz lat? 

Una umri gani? - W jakim jesteś wieku? 

Nina miaka ishirini na sita. - Mam 26 lat. 

Umri to wiek, a -ngapi to odmienny zaimek oznaczający ile. Trzeba go uzgodnić z klasą rzeczownika, stąd przedrostek mi- w pytaniu o wiek. 

Możemy też zapytać, kiedy ktoś się urodził:

Umezaliwa mwaka gani? 

-zaliwa to forma bierna czasownika kuzaa, czyli rodzić. 

Nimezaliwa mwaka wa elfu moja mia tisa themanini na nane. - Urodziłem/urodziłam się w 1988 roku. 

Z czego się uczyć

Zapomnijcie o książkach do nauki suahili po polsku, coś takiego w przyrodzie nie występuje. Żeby uczyć się suahili, dobrze by było już znać angielski. To w tym języku powstały najlepsze podręczniki, które chciałabym wam dziś pokazać. 

Colloquial Swahili 

Donovan McGrath i Lutz Marten

To mój faworyt. Książka świetnie nadaje się tak do prowadzenia lekcji, jak i do samodzielnej nauki. Lubię ją za bardzo rozsądny rozkład tematów i stopniowe wprowadzanie nowych zagadnień. Każda z czternastu lekcji składa się z trzech dialogów lub tekstów wraz z ich angielskimi tłumaczeniami oraz listą nowych słówek. Do tego mamy omówienie nowych zagadnień gramatycznych i leksykalnych oraz nieco ćwiczeń. Do książki dołączone są dwie płyty CD z nagraniami dialogów i ćwiczeniami wymowy. Podręcznik zawiera materiał na poziomie A1 i A2. Cała seria Colloquial jest moim zdaniem warta uwagi. Znalazły się w niej podręczniki m.in. włoskiego, czeskiego, bułgarskiego, wietnamskiego, afrikaans, islandzkiego, hindi, tamilskiego, norweskiego, hiszpańskiego Ameryki Południowej czy gudżarati. 

Swahili for Starters

Joan Maw

Pani Maw musi być interesującą osobą. Cenię jej poczucie humoru, które daje o sobie znać w dialogach, jednak do jej podręcznika wkradł się chaos. Joan Maw w dość niestandardowy sposób wprowadza nowy materiał. Zaczyna od rzeczy relatywnie trudnych, żeby w połowie książki przypomnieć sobie o niektórych podstawowych. Pewne rozdziały są przeładowane gramatyką, inne nie zawierają jej wcale. Największym plusem tej książki jest to, że autorce udało się w trzydziestu pięciu lekcjach zmieścić całą suahilijską gramatykę. Po przerobieniu podręcznika pozostaje tylko douczać się słówek. Znajdziemy tu też sporo informacji o kulturze i zasadach dobrego wychowania. Niestety do podręcznika nie dołączono żadnych materiałów do słuchania. 

Complete Swahili

Joan Russell

Podręcznik do samodzielnej nauki, którego niestety nigdy nie miałam w rękach, ale wiem, że wiele osób go sobie chwali. 

W komplecie są dwie płyty CD. 

Książki po polsku

Tak, istnieją dwie pozycje. Niestety niewielki z nich pożytek, jeśli się nie studiuje afrykanistyki. 

Język suahili

R. Ohly, I. Kraska-Szlenk, Z. Podobińska

Książka jest akademickim szkicem gramatyki opisowej języka suahili. Możecie dzięki niej zgłębić tajemnice suahilijskiej fonetyki, morfologii i składni, ale raczej nie nauczyć się języka. Słowem - tylko dla filologów. 

Kiswahili kwa furaha. Podręcznik języka suahili

E. Zubkova-Bertoncini, M. Toscano

To polska wersja włoskiego podręcznika. Pomimo zachęcającego tytułu nadaje się tylko do nauki w klasie. Wersja oryginalna składa się z dwóch części: obszernej gramatyki i zbioru tekstów do nauki języka. Niestety na polski przełożono tylko tę druga część. Plusem jest niska cena i teksty na poziomie wyższym niż podstawowy. 

Materiały w internecie

Na poziomie początkującym przydatne mogą okazać się dwa kursy dostępne za darmo w internecie. Pierwszym jest Teach Yourself Swahili, drugi to kurs przygotowany przez University of Kansas. Znalazły się w nich najważniejsze formy gramatyczne oraz podstawowe słownictwo i zwroty, przeważnie w formie poręcznych tabelek. Niestety brakuje przykładów użycia w naturalnych dialogach, niewiele też znajdziemy tu wyjaśnień, jak i kiedy używać danych form. 

Gramatyki

Dobrych gramatyk języka suahili akurat nie brakuje. Wystarczy wspomnieć dwie klasyczne pozycje: Swahili Grammar E. O. Ashton czy Swahili language handbook Edgara Polomé. Ja najbardziej lubię Modern Swahili Grammar M. A. Mohammeda. Autor tłumaczy kwestie gramatyczne w prosty sposób i podaje wiele przykładów, a struktura książki jest na tyle przemyślana, żebyśmy nie mieli problemów z odnalezieniem interesującej nas formy. 

Słowniki

Tu wreszcie mogę polecić jakąś polską pozycję! Słownik suahili-polski pod redakcją Beaty Wójtowicz. Haseł jest dość dużo, a przy każdym rzeczowniku znajdziemy informację, jak wygląda jego liczba mnoga oraz do której klasy należy. Słownik ma też swoją bezpłatną wersję internetową: kamusi.pl. Słowników suahilijsko-angielskich jest na rynku sporo. Ja korzystam z Swahili Practical Dictionary wydawnictwa Hippocrene Books i sobie go chwalę. Warty polecenia jest też internetowy słownik africanlanguages.com/swahili. 

Skąd jesteś?

Unatoka wapi? - Skąd pochodzisz?
Unatoka nchi gani? - Z jakiego jesteś kraju?

Na początku warto wspomnieć, że cokolwiek byśmy na to pytanie nie odpowiedzieli, w Afryce Wschodniej i tak będziemy Mzungu (w liczbie mnogiej Wazungu), czyli po prostu białymi. Czy to określenie jest obraźliwe? To trochę jak ze słowem murzyn. Jednych obraża, innych nie. Ja bym się nie obrażała, to w końcu tylko stwierdzenie faktu. Jesteśmy biali, a przynajmniej ja jestem. 

Czasownik kutoka znaczy pochodzić, a wapi to gdzie. Nchi znaczy państwo, a gani to jaki lub który. Na pytania powyżej odpowiadamy:

Ninatoka Uingereza. - Jestem z Anglii. 

albo: 

Nimezaliwa Ujerumani, lakini sasa mimi na familia yangu tunaishi Marekani. - Urodziłem się w Niemczech, ale teraz ja i moja rodzina żyjemy w Ameryce. 

Ninakaa Warsaw. - Mieszkam w Warszawie. 

Kuzaliwa to strona bierna czasownika kuzaa (rodzić). Czasownik kuishi oznacza żyć, pozostawać. A kukaa to mieszkać, ale także siedzieć. Podwójne a czytamy po prostu jako długie a. W powyższych odpowiedziach pojawiły się jeszcze trzy nowe słówka:

lakini - ale

sasa - teraz 

familia - rodzina. 

A tutaj jeszcze kilka przydatnych nazw państw, wysp i kontynentów:

Ulaya - Europa

Msumbiji - Mozambik

Unguja - Zanzibar

Ngazija - Komory

Misri - Egipt

Uchina - Chiny

Uholanzi - Holandia

Ubelgiji - Belgia

Usomali - Somalia

Urusi - Rosja

Bukini - Madagaskar

Uyahudi - Izrael

Ureno - Portugalia

Uhispania - Hiszpania

Ufaransa - Francja

Uturuki - Turcja

Ujapani - Japonia

Uswidi - Szwecja

Uswisi - Szwajcaria

Uajemi - Iran

Norwei - Norwegia

Jak już pewnie zauważyliście, przeważnie nazwę państwa tworzy się przed dodanie przedrostka u-. Co z Polską? Niby da się stworzyć formę Upolandi, ale lepiej używać angielskiej nazwy Poland. 

Nazwy mieszkańców tworzymy przez dodanie przedrostka m- (mw- przed samogłoskami) w liczbie pojedynczej i wa- w liczbie mnogiej. 

Sisi ni Watanzania - Jesteśmy Tanzańczykami. 

Wao ni Waafrica. - Oni są Afrykanami. 

Mimi ni Mfaransa. - Jestem Francuzem/Francuską. 

Wewe ni Mhindi. - Jesteś Hindusem. 

Yeye ni Mwarabu. - On/Ona jest Arabem/Arabką. 

W podobny sposób tworzymy nazwy języków. Wystarczy dodać przedrostek ki-. 

Unasema Kiswahili? - Mówisz w suahili?

Ndiyo, ninasema Kiswahili kidogo. - Tak, mówię trochę w suahili. 

Siyo, sisemi Kiswahili. - Nie, nie mówię w suahili. 

Unasema lugha gani? - Jakie znasz języki?

Ninasema Kiingereza, Kigiriki na Kiyoruba. - Znam angielski, grecki i joruba. 

Nowe słówka: lugha (język) i kidogo (trochę). 

Nazwy mieszkańców i języków tworzymy regularnie. Możemy zatem powiedzieć Mganda (Ugandyjczyk), Mhabashi (Etiopczyk), jak i Mpoland (Polak). Tak samo jest z językami:

Kichina - chiński (mandaryński)

Kiarabu - arabski

Kireno - portugalski

Kijerumani - niemiecki

Kifaransa - francuski

Kilatini - łacina

Kiafricana - afrikaans

Kisomali - somalijski

Kiyahudi - hebrajski

Kirusi - rosyjski

Kihindi - hindi

Kikorea - koreański

Kipoland - polski 

Godło Tanzanii
źródło: stosunki-miedzynarodowe.pl

Godło Kenii
źródło: pl.uzbrojenie.wikia.com

Jak się nazywasz?

Dziś będzie krótko. Nauczymy się przestawiać. Gotowi?

Jina lako nani? - Jak się nazywasz?

Jina  to rzeczownik oznaczający imię, w liczbie mnogiej przyjmuje postać majina. Nani oznacza kto. 

Jina langu Magda. Unaitwaje? - Mam na imię Magda. Jak się nazywasz?

Kuita to czasownik o znaczeniu wołać. Kuitwa to jego forma w stronie biernej. Dosłownie pytamy więc: jak cię wołają. Moglibyśmy też zapytać: unaitwa nani. Samo je nic nie znaczy, ale często dodaje się ten element do pytań, żeby podkreślić pytajny charakter wypowiedzi. 

Moglibyśmy też przedstawić się tak, jak robi to sympatyczna pani w filmiku poniżej:

Mimi ni Medina. - Jestem Medina. 

W taki sam sposób możemy przedstawić też inne osoby:

Mume wangu jina lake... - Mój mąż ma na imię...

Mke wangu anaitwa... - Moja żona nazywa się...

Mchumba wangu jina lake.... - Mój narzeczony/narzeczona ma na imię...

Mama yangu jina lake... - Moja mama ma na imię...

Baba yangu anaitwa... - Mój tata nazywa się...

Rafiki zangu wanaitwa... - Moi przyjaciele nazywają się... 

Yeye ni mgeni wangu. - On/ona jest moim gościem. 

6 zabawnych słówek w suahili

kipilefti

To mój faworyt. Pochodzi od angielskich słów keep left i oznacza rondo. 

barabara

To nie to samo co po polsku. Słowo oznacza drogę, ulicę, autostradę. Choć nieformalnie można też tak powiedzieć o prostytutce. 

huyu /huju/

Ten zaimek wskazujący wywołuje wśród studentów dużo radości. 

pikipiki

Pikipiki to mały motor. Możemy tak nazwać motorower, skuter i wszelkie im podobne pojazdy, które wydają charakterystyczny dźwięk. 

bomba

W suahili bomba to rura. Bomba la moshi, czyli rura na ogień, to kominek, a bomba la maji (rura z wodą) to kran. 

hakuna matata

To znają wszyscy. Dosłownie oznacza nie ma problemu. Może nie zabawne, ale bardzo pozytywne.

Rondo w Nairobi
źródło: www.skyscrapercity.com

Aj em, ju ar.... Odmieniamy być i mieć

Cóż by to była za nauka języka bez odmiany tych dwóch czasowników. Ale żeby to zrobić, musimy najpierw poznać zaimki osobowe. W suahili wyglądają one tak:

liczba pojedyncza
1 os. mimi (ja)
2 os. wewe (ty)
3 os. yeye (on, ona, ono)

liczba mnoga
1 os. sisi (my)
2 os. nyinyi (wy)
3 os. wao (oni, one)

Czasownik być ma w bezokoliczniku formę kuwa i tak się odmienia w czasie przeszłym i przyszłym. W teraźniejszym jednak wyjątkowo występuje pod postacią ni dla wszystkich osób. Przeczenie tej formy to si. 

Mimi ni mwalimu. - Jestem nauczycielem.
Wewe ni rafiki yangu. - Jesteś moim przyjacielem.
Sisi ni wanafunzi. - Jesteśmy uczniami.
Wao si Waswahili. - Oni nie są Suahilijczykami.  

Czasownik mieć nie istnieje. Po prostu. Oczywiście da się wyrazić ideę posiadania. Robi się to za pomocą czasownika kuwa (być) i spójnika na (i, z). Nie mamy czegoś, tylko z czymś jesteśmy. Cóż za zaprzeczenie konsumpcyjnego stylu życia! W czasie teraźniejszym odmiana wygląda tak, że przedrostek osoby (poznaliśmy je we wpisie o czasownikach) łączymy z na. 

               liczba pojedyncza                       liczba mnoga

1 os.       nina                                             tuna

2 os.       una                                              mna

3 os        ana                                              wana

I już możemy powiedzieć:

Mimi nina kitabu. - Mam książkę. 

Yeye ana kalamu. - On/ona/ono ma długopis. 

Nyinyi mna rafiki. - Macie przyjaciół. 

źródło: University of Kansas

Co się kryje w czasowniku

Suahili jest językiem aglutynacyjnym. Idea jest dość podobna jak w językach fleksyjnych. Jednak końcówki fleksyjne mają zwykle kilka funkcji gramatycznych naraz, np. w wyrazie kobiety końcówka -y informuje tak o liczbie, jak i o przypadku. Morfemy aglutynacyjne niosą tylko jedną informację gramatyczną. Do tej grupy języków, obok suahili, należą m.in. węgierski, fiński, japoński, koreański i esperanto. Zobaczmy, jak to działa, na przykładzie czasownika kusoma (czytać, uczyć się). Ku- jest przedrostkiem bezokolicznika, dlatego odmieniać będziemy sam rdzeń -soma. I co chyba najważniejsze, czasowniki w suahili odmieniają się od przodu. 

ni-na-soma (czytam)

Z czego składa się ten czasownik? Ni- to przedrostek pierwszej osoby liczby pojedynczej, czyli ja, -na- z kolei to morfem czasu teraźniejszego. Postać rdzenia czasownika i przedrostka czasu teraźniejszego będą takie same dla wszystkich osób:

                   liczba pojedyncza                     liczba mnoga

1 os.           ninasoma                                   tunasoma

2 os.           unasoma                                    mnasoma

2 os.           anasoma                                    wanasoma

Podobnie jak w języku polskim możemy pominąć zaimek osobowy. Nie ma oczywiście przeszkód, żeby mówić mimi ninasoma (ja czytam), ale o wiele naturalniej będzie brzmieć ninasoma (czytam). Tak naprawdę do kompleksu czasownikowego możemy włożyć znacznie więcej, np. zaimki jak w wyrażeniu kitabu ninachokisoma, czyli książka, którą czytam (tutaj względny i dopełnieniowy). 

Wszystkie rdzenne czasowniki suahilijskie kończą się na -a. Wyjątek stanowią zapożyczenia z arabskiego. Chociaż odmiana czasownika skupia się zasadniczo na jego początku, również końcówka może ulegać zmianie. Tak tworzymy różne formy czasownika, np. stronę bierną. Ale o tym później. Dziś nauczymy się jeszcze zaprzeczać czas teraźniejszy. Negację tworzymy poprzez dodanie zaprzeczenia -h (przed samogłoską) lub -ha (przed spółgłoską), a w przypadku pierwszej osoby liczby pojedynczej przez zamianę przedrostka ni- na si-. Usuwamy też morfem -na-, a samogłoskę -a na końcu czasownika zamieniamy na -i. 

                  liczba pojedyncza                         liczba mnoga

1 os.          sisomi                                           hatusomi

2 os.          husomi                                          hamsomi

3 os.          hasomi                                          hawasomi

Wyjątek stanowią czasowniki zapożyczone, które nie kończą się na -a. W nich ostatnia głoska pozostaje bez zmian. Dlatego zaprzeczeniem ninasahau (zapominam) będzie sisahau. Kolejnym wyjątkiem są czasowniki jednosylabowe. Nie jest ich wiele, ale nazywają podstawowe czynności, więc warto je znać. 

kula - jeść

kunywa - pić

kuja - przychodzić

kwewnda - iść

W ich wypadku przedrostek ku- (lub kw-) zostaje w podstawowej odmianie w czasie teraźniejszym, np. ninakula (jem), unakwenda (przychodzisz). Wypada natomiast z czasownika w zaprzeczeniu - sili (nie jem), huendi (nie przychodzisz). 

Pytania w suahili nie wymagają żadnej osobnej formy, a jedynie zmiany intonacji.

Poniżej lista czasowników, na których możecie poćwiczyć czas teraźniejszy. 

kuweza - móc                                        
kusema  - mówić

kununua - kupować                              
kuona - widzieć

kupika - gotować                                  
kuuza - sprzedawać

kulia - płakać                                        
kufanya  - robić

kuhisi - czuć                                        
kulipa - płacić

kupa - dawać                                        
kufikiri - myśleć

kusikia - słyszeć                                  
kusafiri - podróżować

kucheka - śmiać się                              
kutaka  - chcieć

kupenda - lubić, kochać                      
kuandika - pisać
kulala - spać
kufanya kazi  - pracować (dosł. robić pracę) 

Hujambo?

Pozdrowienia to w kulturze suahili bardzo ważna sprawa. Mogą trwać i kilka minut, a ich pominięcie byłoby bardzo niegrzeczne. Nawet jeśli za dobrze nie znamy osoby, którą pozdrawiamy, wypada zapytać, co słychać u jej rodziny, jak się mają dzieci czy jak minął jej dzień. Nie ma to nic wspólnego ze wścibstwem, ponieważ odpowiedzieć można tylko w jeden sposób. Narzekanie nie jest tu mile widziane, dlatego zawsze odpowiadamy, że wszystko u nas dobrze. Kiedy chcemy kogoś pozdrowić, pytamy:

- Hujambo?

Dosłownie oznacza to, czy nie ma żadnych spraw (które mogłyby cię dręczyć). Odpowiedź to zawsze:

- Sijambo. (Nie ma żadnych spraw.)

Kiedy zwracamy się do więcej niż jednej osoby, mówimy:

- Hamjambo?

Odpowiedź to:

- Hatujambo. 

Możemy też zapytać o członków rodziny, np. o męża:

- Mume wako hajambo? (Czy twój mąż ma się dobrze?)

- Hajambo. 

Albo o dzieci:

- Watoto wako hawajambo?

- Hawajambo. 

Kiedy chcemy zapytać rozmówcę, jak się ma, nie trzeba powtarzać całej sekwencji, wystarczy powiedzieć:

- Na wewe? (A ty?)

Jest jeszcze kilka innych sposobów pytania, jak ma się nasz rozmówca:

- U hali gani? (Dosłownie: w jakim jesteś stanie.)

- M hali gani? (To samo do więcej niż jednej osoby.)

- Habari gani? (Jakie wieści?)

- Habari yako? (Jak twoje sprawy?)

- Habari zenu? (Jak wasze sprawy?)

Zwrot z habari jest bardzo wygodny, można nim zapytać praktycznie o wszystko:

- Habari za kazi? (Jak w pracy?)

- Habari za shule? (Jak w szkole?)

- Habari za nyumbani? (Jak w domu?)

- Habari za safari? (Jak minęła ci podróż?)

Odpowiedź to zawsze nzuri, njema albo safi, co znaczy po prostu dobrze, ewentualnie salama, czyli spokojnie. 

Jeśli zwracamy się do starszej osoby, należy wyrazić więcej szacunku. Mówimy wtedy:

- Shikamoo!

Historyczne znaczenie tego zwrotu to ponoć: padam do twych stóp. 

- Marahaba!  - odpowiada starsza osoba, dając nam tym samym do zrozumienia, że pozdrowienia zostały przyjęte. 

Skoro już jesteśmy przy grzeczności, te słowa zawsze warto znać:

- tafadhali - proszę

- asante - dziękuję (żeby podziękować więcej niż jednej osobie, należy użyć formy asanteni);

- samahani - przepraszam;
- kwaheri  - do widzenia (żeby pożegnać się z więcej niż jedną osobą, należy użyć formy kwaherini).

I jeszcze jedno. Kiedy chcemy wejść do jakiegoś domu lub pomieszczenia, zamiast pukania mówimy:

- Hodi!

I czekamy, aż ktoś odpowie:

- Karibu! 

Pozdrowienia możecie poćwiczyć z tą sympatyczną panią:

Albo nawet sobie pośpiewać w iście swojskim i discopolowym rytmie. :)

Wymowa i alfabet

Nieformalna zasada odczytywania języków afrykańskich zapisanych alfabetem łacińskim głosi: samogłoski jak po włosku, spółgłoski jak po angielsku. Można ją spokojnie przeformułować na samogłoski jak po polsku, spółgłoski jak po angielsku. I już mamy przepis, jak przeczytać suahilijskie zdanie. Ten sprytny i prosty sposób wymyślili misjonarze w XIX wieku. Metoda bardzo się rozpowszechniła i obecnie już prawie wszystkie teksty w suahili zapisuje się alfabetem łacińskim. 

Jak czytać spółgłoski:

- j jak dż

- ch jak cz

- sh jak sz

- y jak j (w zasadzie to półsamogłoska, ale niech będzie)

- v jak w

- w jak ł

Jest jeszcze spółgłoska ng, którą należy wymówić jak nosowe n (tak jak w wyrazie Bangladesz). Występuje on chyba tylko w jednym słowie - ng'ombe, czyli krowa.

Jak było wcześniej?

Przed przybyciem Europejczyków suahili zapisywało się alfabetem arabskim. Taki zapis nazywany jest ajami /adżami/. Alfabet arabski zapisuje tylko spółgłoski, miejsce występowania samogłosek zaznacza się specjalnymi znakami. Dziwne? Nie bardzo. Tak wyglądały pierwsze alfabety wymyślone przez ludzkość. Abdżadami, bo tak fachowo nazywają się alfabety spółgłoskowe,  pisali Fenicjanie i Aramejczycy, do dziś tak zapisuje się arabski i hebrajski. Do spółgłoskowego języka arabskiego taki alfabet może i pasuje, ale w suahili jest mnóstwo samogłosek! Odczytywanie takiego tekstu to często droga przez mękę i bardziej przypomina to raczej odgadywanie, o jakie słowo może chodzić. Na szczęście, jeśli nie zamierzacie czytać muzułmańskich tekstów religijnych ani dawnej poezji, możecie się ajami nie przejmować. 

Zapożyczenia

Suahili ukształtował się jako język kontaktów handlowych, nic zatem dziwnego, że czerpał garściami z innych języków. Najstarsze i najbardziej rozpowszechnione są zapożyczenia z arabskiego, można je rozpoznać po niewystępujących w językach bantu zbitkach spółgłoskowych oraz takich dźwiękach, jak th, dh i gh. Weszły one w skład podstawowego słownictwa, np. kitabu (książka), sita (sześć), saba (siedem). Są też zapożyczenia z czasów, kiedy Portugalscy żeglarze zaczęli się zapuszczać w rejony wschodnich wybrzeży Afryki, stąd mamy słowa meza (stół) i bandera (flaga). Przez wieki na wschodnim wybrzeżu osiedlali się Persowie i Hindusi, i tak słowo pesa (pieniądze) pochodzi z języka hindi. Jest i pozostałość po Niemieckiej Afryce Wschodniej, czyli shule (szkoła).  

Jak to brzmi?

Żadne gadanie nie zastąpi słuchania. Posłuchajcie mojego ulubionego utworu w suahili, który jest tak naprawdę muzyczną interpretacją modlitwy Ojcze nasz. Kiedy już osłuchacie się z językami bantu, nie pomylicie ich z żadnymi innymi. 

Suahili? A cóż to takiego?

Suahili jest jednym z najważniejszym języków Afryki. Liczba rodzimych użytkowników to tylko 5 milionów, ma on jednak ogromne znaczenie jako język ponadetniczny w Tanzanii, Kenii, Ugandzie, Ruandzie, Somalii, Burundi, Demokratycznej Republice Konga i na wyspach wybrzeża Afryki Wschodniej. Liczbę osób posługujących się nim jako drugim szacuje się na 50, a nawet 80 lub 100 milionów, co daje suahili drugie miejsce na kontynencie afrykańskim, zaraz po arabskim. W przeciwieństwie do arabskiego suahili jest jednak językiem rodzimym. Należy do gruby bantu, która z kolei jest częścią rodziny nigero-kongijskiej, jednej z czterech wielkich rodzin języków afrykańskich. Suahili ma status języka urzędowego - obok angielskiego - w Tanzanii i Kenii. Jest też jednym z oficjalnych języków Unii Afrykańskiej. 

Język suahili jest używany od około 800 roku n.e., kiedy to ludy Bantu znad Wielkich Jezior zawędrowały na wschodnie wybrzeże. Osadnicy wymieszali się z ludnością arabską napływającą z Półwyspy Arabskiego i znad Zatoki Perskiej. Z tej mieszanki powstała specyficzna kultura nazywana dziś cywilizacją Suahili. Wpływ języka arabskiego zaowocował tak dużą liczbą zapożyczeń, zwłaszcza słownictwa dotyczącego religii i administracji, że jeszcze do XIX wieku suahili uważano za język mieszany. Gramatyka jednoznacznie wskazuje jednak na przynależność do grupy bantu. Na wschodnim wybrzeżu nie powstała nigdy spójna organizacja państwowa, prężnie działały za to handlowe miasta-państwa. Najbardziej znane z nich to: Mogadiszu, Mombasa, Kilwa, Sofala, Malindi, Zanzibar, Lamu i Pate. Obszar spajały morska kultura handlowa oraz islam. Suahilijczycy zawsze cenili sobie swoje arabskie korzenie, a posiadanie znanego przodka i znajomość języka arabskiego miały znaczenie prestiżowe. Kupcy ze wschodniego wybrzeża docierali na Bliski Wschód, do Indii i Chin, handlowali głownie kością słoniową, skórami i niewolnikami. 

Do popularyzacji suahili poza wybrzeżem przyczyniła się brytyjska administracja kolonialna, która używała tego języka w kontaktach z rdzenną ludnością. W XIX wieku angielscy misjonarze opracowali metodę zapisu języka suahili alfabetem łacińskim, opracowali też pierwsze słowniki. Prawdziwy rozkwit suahili nastąpił jednak dopiero po uzyskaniu przez Tanzanię i Kenię niepodległości. W Tanzanii suahili jest językiem urzędowym od samego początku istnienia niepodległego państwa. Kenia nie dała mu tak wysokiego statusu, zmieniła to dopiero nowa konstytucja z 2010 roku. Szacuje się, że nawet 90% Tanzańczyków zna dziś suahili, a dla wielu młodych mieszkańców miast stał się on językiem ojczystym. Suahili używa się w administracji, szkolnictwie, pisane są w nim książki i gazety, nadają w nim stacje radiowe i telewizyjne. Słowniki i podręczniki wciąż jednak tworzy się na podstawie standardu języka z Zanzibaru, a obiegowa opinia głosi, że ludzie spoza wybrzeża mówią mniej literackim językiem i częściej wplatają w zdania modne dziś zapożyczenia z angielskiego. 

Suahili przeniknął też do pop-kultury za sprawą filmu "Król Lew". Występujące tam imiona Simba czy Rafiki zostały zaczerpnięte z suahili, podobnie jak motto hakuna matata, czyli nie martw się. Najbardziej znanym słowem z suahili jest jednak safari, czyli po prostu podróż. 

Stone Town, Zanzibar
źródło: www.gorillasinbwindi.com

źródło: University of Kansas