O co chodzi z tymi klasami? O odmianie rzeczownika

W suahili nie ma przypadków ani rodzajów gramatycznych w tradycyjnym rozumieniu tych terminów. Jest za to twór podobny do rodzajów - klasy rzeczownikowe. Klasy występują we wszystkich językach z grupy bantu. Wszystkich jest osiemnaście, jednak w trakcie rozwoju języka część z nich zanikała w suahili i obecnie używa się tylko piętnastu. Każdy rzeczownik należy do jednej z klas, a przynależność ta narzuca związek zgody pozostałym elementom zdania. Mówiąc bardziej po ludzku, z rzeczownikiem trzeba uzgodnić m.in. rdzenne przymiotniki, czasowniki, liczebniki czy zaimki. Dobrze więc od razu uczyć się suahilijskich rzeczowników wraz z informacją, do której klasy należą. Nie jest to na szczęście nauka na pamięć. Rzeczowniki z poszczególnych klas przeważnie można rozpoznać po charakterystycznych przedrostkach. Sam podział nie jest zresztą przypadkowy. Odzwierciedla bowiem sposób patrzenia na świat i kategoryzowania rzeczywistości ludów Bantu. 

Klasy 1 i 2

Nazywane też klasami M-WA (od początkowych sylab należących do nich wyrazów) lub klasami ludzi. Należą do nich właśnie rzeczowniki oznaczające ludzi lub zwierzęta. W klasie 1. znajdziemy takie wyraz, jak:

mtoto - dziecko

mgeni - gość

msichana - dziewczyna

mvulana - chłopiec

mnyama - zwierzę

A w klasie 2.:

watoto - dzieci

wageni  goście

wasichana - dziewczyny

wavulana - chłopcy

wanyama - zwierzęta

Klasy 3 i 4

To klasy M-MI, czyli klasy roślin. Poza nazwami roślin znajdziemy w nich rzeczowniki oznaczające obiekty geograficzne, zjawiska przyrody, ożywione (w przenośni oczywiście) części ciała czy wysłanników sił wyższych. W klasie 3. znajdują się rzeczowniki w liczbie pojedynczej:

mti - drzewo

mnazi - palma kokosowa

mto - rzeka

mlima - góra

maka - rok 

moyo - serce

A w klasie 4. ich odpowiedniki w liczbie mnogiej:

miti - drzewa 

minazi - palmy kokosowe

mito - rzeki

milima - góry

mioyo - serca

Klasy 5 i 6

Czyli klasy JI-MA. Znajdziemy tu nazwy przedmiotów parzystych, formy zgrubiałe i rzeczowniki oznaczające płyny (te zwykle nie mają form liczby pojedynczej). Tak jak poprzednio, w klasie 5. znajdują się rzeczowniki w liczbie pojedynczej, a w klasie 6. - mnogiej. 

jicho - oko

jino - ząb 

jina - imię

macho - oczy

meno - zęby

majina - imiona

maji - woda

maziwa - mleko

Klasy 7 i 8

W tych klasach znajdują się rzeczowniki oznaczające rzeczy i ich części, a także rzeczowniki odczasownikowe. Trafiły tu także nazwy osób z niepełnosprawnościami oraz rzeczownik kijana (nastolatek). Najwyraźniej takie osoby uznano za ludzi w pewien sposób niekompletnych, przynajmniej nie na tyle, żeby mogły znaleźć się w klasie ludzi. Do klasy 7. należą m.im.;

kitu - rzecz

kijana - nastolatek

kitabu - książka

kitanda - łóżko

chakula - jedzenie

A do klasy 8. ich odpowiedniki w liczbie mnogiej:

vitu - rzeczy

vijana - nastlatki

vitabu - książki

vitanda - łóżka

vyakula - jedzenie w liczbie mnogiej

Klasy 9 i 10

To klasy N lub klasy zapożyczeń. Poza wyrazami zapożyczonymi możemy w nich znaleźć niektóre nazwy zwierząt i owoców, a także przedmiotów codziennego użytku. Co charakterystyczne dla tej pary klas, należące do niej rzeczowniki mają taką samą formę w liczbie pojedynczej i mnogiej. 

treni - pociąg/pociągi 

sabuni - mydło/mydła

rafiki - przyjaciel/przyjaciele

nyumba - dom/domy

njia - droga/drogi

simba - lew/lwy
Jeśli jakiś rzeczownik nie zaczyna się przedrostkiem charakterystycznym dla żadnej innej klasy, najprawdopodobniej będzie należał właśnie do klas 9 i 10. 

Klasa 11/14

Nazywana jest też klasą U. Powstała ona z połączenia dwóch bantuskich klas rzeczownikowych. Należą do niej przede wszystkim pojęcia abstrakcyjne, a także nazwy przedmiotów liczących więcej niż dwa. 

uzuri - piękno

ukweli - prawda 

uhuru - wolność

Ufaransa - Francja

wakati - czas

unywele - włos

uso - twarz

Rzeczowniki z klasy 11/14 często miewają liczbę mnogą w klasie 10.

nywele -włosy

nyuso - twarze

nyakati - czasy

Klasa 15

Klasa KU. Należą do niej nazwy czynności. 

kusoma - czytanie

kupika - gotowanie

Klasy 16, 17 i 18

To klasy lokatywne. Przenosimy do nich rzeczownik, kiedy używamy go jako nazwy miejsca. Jedynym rzeczownikiem, który przynależy tylko do nich, jest mahali (miejsce). 

nyumbani - w domu

sokoni - na rynku

jikoni - w kuchni 

Tak tabela odmian wygląda w całości:

źródło: kamusi.pl

A to moja tabelka, sfatygowana po kilku latach używania:

System na pierwszy rzut oka może się wydawać skomplikowany. Moim zdaniem jest jednak znacznie prostszy do opanowania dla uczącego się języka niż choćby nasza polska deklinacja. Na początku można używać tabelki, a po jakimś czasie najczęściej używane formy same wejdą do głowy. Poza tym klasy rzeczownikowe to naprawdę ciekawe zagadnienie. Chociaż przypisywane im znaczenie powoli się rozmywa, wciąż mają wartość semantyczną. Kiedy na przykład chcemy dokonać personifikacji jakiejś rzeczy (co zdarza się choćby w bajkach), wystarczy, że odmienimy ją tak, jakby była w klasie ludzi. Jeśli natomiast chcemy kogoś obrazić, możemy odmienić go, jakby należał do klasy roślin.