Forma kauzatywna

Czas wrócić do tematu form pochodnych czasownika. Pisałam już o formach kierunkowej, statywnej i o stronie biernej. Ale suahilijski czasownik ma do zaoferowania znacznie więcej, dlatego dziś będzie o formie kauzatywnej.

Kauzatywność oznacza powodowanie jakieś czynności, ale bez wykonywania jej osobiście. Najczęściej przez zmuszenie albo nakłonienie do tego kogoś innego. Ta kategoria nie jest obca językom indoeuropejskim, występuję choćby w angielskim (np. He made me do it). Według Encyklopedii językoznawstwa ogólnego również w polszczyźnie tworzyło się kiedyś formy kauzatywne, ale ten proces słowotwórczy nie jest już dziś aktywny. Pozostały nam za to czasowniki o takim właśnie znaczeniu, np. sadzać czy poić. W suahili natomiast forma kauzatywna jest bardzo często używana. Czym w zasadzie różni się od innych form pochodnych? Przyjrzyjmy się przykładom.

Forma statywna:
Mti umeanguka. - Drzewo się przewróciło.
A więc nie wiemy, kto przewrócił, ale jest przewrócone i leży.
Forma kauzatywna:
Mtu ameangusha mti. - Człowiek przewrócił drzewo.
A więc sprawił, że upadło. Jego wina.
Strona bierna:
Mti umeangushwa.- Drzewo zostało przewrócone przez człowieka.
Tutaj forma kauzatywna współwystępuje ze stroną bierną, a więc to samo co wyżej, tylko w passive vice.

Już rozumiecie? W suahili nie ma czasownika przewracać. Żeby powiedzieć, że ktoś coś przewrócił, trzeba utworzyć formę kauzatywną od czasownika -angua (upadać).

Jak tworzymy formę kauzatywną

Niestety nie tak prosto, jakbyśmy chcieli. Służą do tego aż cztery morfemy: z, y, ish, esh i ich warianty.

Końcówki z używamy w przypadku czasowników, których temat kończy się na samogłoskę (to ważne, temat, a nie cały czasownik, cały czasownik z reguły kończy się na samogłoskę), np.
-jaa (być pełnym) -jaza (napełniać)
-zoea (być przyzwyczajonym) - zoeza (przyzwyczaić się)
-elea (być jasnym, zrozumiałym) -eleza (wyjaśnić)
Jeśli temat czasownika kończy się na spółgłoskę, zwykle używamy końcówek ish i esh, np.
-enda (iść) -endesha (prowadzić)
-simama (stać) -simamisha (zatrzymać)
-soma (czytać, uczyć się) -somesha (uczyć kogoś)
Te końcówki kauzatywne przyjmują też czasowniki zapożyczone, np.
-rudi (wracać) -rudisha (oddać)
Najrzadziej używa się końcówki y, która pojawia się w czasownikach z tematem kończącym się na spółgłoski p, w i n, np.
-ogopa (bać się) -ogofya (przestraszyć)
-lewa (być pijanym) -levya (upić)
-ona (widzieć) -onya (ostrzec)

Od powyższych reguł zdarzają się wyjątki (nie narzekajcie, we wszystkich językach są wyjątki, no chyba że chcecie się uczyć esperanto), oto najpowszechniejsze z nich:
-penda (lubić, kochać) -pendeza (podobać się)
-amka (budzić się) -amsha (budzić kogoś)
-kumbuka (pamiętać) -kumbusha (przypomnieć)
-chemka (gotować się) -chemsha (zagotować coś)

Czasowniki kauzatywne tworzy się też od niektórych przymiotników i rzeczowników.
safi (czysty) -safisha (sprzątać)
-fupi (krótki) -fupisha (skrócić)
hakika (pewność) hakikisha (upewnić się)
haraka (pośpiech) -harakisha (popędzać kogoś)
bahati (szczęście) -bahatisha (mieć szczęście, zgadnąć)