poniedziałek, 8 września 2014

Co się kryje w czasowniku

Suahili jest językiem aglutynacyjnym. Idea jest dość podobna jak w językach fleksyjnych. Jednak końcówki fleksyjne mają zwykle kilka funkcji gramatycznych naraz, np. w wyrazie kobiety końcówka -y informuje tak o liczbie, jak i o przypadku. Morfemy aglutynacyjne niosą tylko jedną informację gramatyczną. Do tej grupy języków, obok suahili, należą m.in. węgierski, fiński, japoński, koreański i esperanto. Zobaczmy, jak to działa, na przykładzie czasownika kusoma (czytać, uczyć się). Ku- jest przedrostkiem bezokolicznika, dlatego odmieniać będziemy sam rdzeń -soma. I co chyba najważniejsze, czasowniki w suahili odmieniają się od przodu. 

ni-na-soma (czytam)

Z czego składa się ten czasownik? Ni- to przedrostek pierwszej osoby liczby pojedynczej, czyli ja, -na- z kolei to morfem czasu teraźniejszego. Postać rdzenia czasownika i przedrostka czasu teraźniejszego będą takie same dla wszystkich osób:

                   liczba pojedyncza                     liczba mnoga

1 os.           ninasoma                                   tunasoma
2 os.           unasoma                                    mnasoma
2 os.           anasoma                                    wanasoma

Podobnie jak w języku polskim możemy pominąć zaimek osobowy. Nie ma oczywiście przeszkód, żeby mówić mimi ninasoma (ja czytam), ale o wiele naturalniej będzie brzmieć ninasoma (czytam). Tak naprawdę do kompleksu czasownikowego możemy włożyć znacznie więcej, np. zaimki jak w wyrażeniu kitabu ninachokisoma, czyli książka, którą czytam (tutaj względny i dopełnieniowy). 

Wszystkie rdzenne czasowniki suahilijskie kończą się na -a. Wyjątek stanowią zapożyczenia z arabskiego. Chociaż odmiana czasownika skupia się zasadniczo na jego początku, również końcówka może ulegać zmianie. Tak tworzymy różne formy czasownika, np. stronę bierną. Ale o tym później. Dziś nauczymy się jeszcze zaprzeczać czas teraźniejszy. Negację tworzymy poprzez dodanie zaprzeczenia -h (przed samogłoską) lub -ha (przed spółgłoską), a w przypadku pierwszej osoby liczby pojedynczej przez zamianę przedrostka ni- na si-. Usuwamy też morfem -na-, a samogłoskę -a na końcu czasownika zamieniamy na -i. 

                  liczba pojedyncza                         liczba mnoga

1 os.          sisomi                                           hatusomi
2 os.          husomi                                          hamsomi
3 os.          hasomi                                          hawasomi

Wyjątek stanowią czasowniki zapożyczone, które nie kończą się na -a. W nich ostatnia głoska pozostaje bez zmian. Dlatego zaprzeczeniem ninasahau (zapominam) będzie sisahau. Kolejnym wyjątkiem są czasowniki jednosylabowe. Nie jest ich wiele, ale nazywają podstawowe czynności, więc warto je znać. 
kula - jeść
kunywa - pić
kuja - przychodzić
kwewnda - iść
W ich wypadku przedrostek ku- (lub kw-) zostaje w podstawowej odmianie w czasie teraźniejszym, np. ninakula (jem), unakwenda (przychodzisz). Wypada natomiast z czasownika w zaprzeczeniu - sili (nie jem), huendi (nie przychodzisz). 

Pytania w suahili nie wymagają żadnej osobnej formy, a jedynie zmiany intonacji.
Poniżej lista czasowników, na których możecie poćwiczyć czas teraźniejszy. 

kuweza - móc                                        
kusema  - mówić
kununua - kupować                              
kuona - widzieć
kupika - gotować                                  
kuuza - sprzedawać
kulia - płakać                                        
kufanya  - robić
kuhisi - czuć                                        
kulipa - płacić
kupa - dawać                                        
kufikiri - myśleć
kusikia - słyszeć                                  
kusafiri - podróżować
kucheka - śmiać się                              
kutaka  - chcieć
kupenda - lubić, kochać                      
kuandika - pisać
kulala - spać
kufanya kazi  - pracować (dosł. robić pracę) 


3 komentarze:

  1. Mam pytanie:jeśli mamy ,,kufanya kazi'' to odmieniają się oba wyrazy, czy tylko pierwszy?

    I jak brzmi negacja do czasowników ,,kulia'' i ,,kusikia''?

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Odmienia się tylko kufanya, bo to czasownik (robić), kazi jako rzeczownik (praca) jest nieodmienne.

      Negacja w czasie teraźniejszym będzie taka jak przy innych czasownikach, czyli sisikii, husikii, hasikii, silii, hulii itd.

      Usuń
  2. Bardzo dziękuję! :)

    OdpowiedzUsuń