wtorek, 25 sierpnia 2015

Suahilijskie przysłowia


Długo czekałam na temat przysłów w akcji W 80 blogów dookoła świata i wreszcie się udało! A to dlatego, że suahilijski zasób powiedzeń i mądrości ludowych jest naprawdę bogaty. Do tego całe wieki dominacji kultury mówionej nad pisaną sprawiły, że przysłowia wciąż są żywe i często używane, a ich znajomość świadczy o obyciu i dobrym stylu. Są więc na znacznie lepszej pozycji niż nasze powiedzenia, które już niedługo znaleźć będzie można tylko w literaturze i ewentualnie skansenie. Wybrałam dla Was kilka moich ulubionych lub po prostu takich, które wydały mi się zabawne. Ale co chyba najbardziej zaskakujące, do sporej części z nich można znaleźć polskie odpowiedniki. Może różnice kulturowe pomiędzy Polską a Afryką Wschodnią nie są wcale tak duże, jak nam się wydaje? 


Haraka haraka haina baraka
znaczenie: Pośpiech nie ma błogosławieństwa
po naszemu: Śpiesz się powoli

Kidole kimoja hakivunji chawa
znaczenie: Jeden palec nie zabije wszy
po naszemu: Co dwie głowy to nie jedna

Majuto ni mjukuu
znaczenie: Żal jest wnukiem
po naszemu: Żal przychodzi po niewczasie

Ukitaka cha mvunguni sharti uiname
znaczenie: Jeśli chcesz coś z podłogi, musisz się schylić

La kuvunda halina ubani
znaczenie: Smrodu nie można zamaskować nawet kadzidłem
po naszemu: I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu

Hasira ni hasara
znaczenie: Złość przynosi szkodę

Rafiki mwema si ndugu mbaya
znaczenie: Lepszy dobry przyjaciel niż zły krewny

Siku za mwizi ni arobaini
znaczenie: Dni złodzieja jest czterdzieści
po naszemu: Na złodzieju czapka gore

Akili ni nywele, kila mtu ana zake
znaczenie: Rozum jest jak włosy, każdy ma własne

Mkono mtupu haulambwi
znaczenie: Nie liże się pustej ręki

Mvumilivu hula mbivu
znaczenie: Cierpliwy je dojrzałe

Paka akiondoka panya hutawala
znaczenie: Kiedy kot odchodzi, rządzą myszy
po naszemu: Kiedy kota nie ma, myszy harcują

Jogoo wa shamba hawiki mjini
znaczenie: Kogut ze wsi nie zapieje w mieście

Mtoto wa nyoka ni nyoka
znaczenie: Dziecko węża jest wężem
po naszemu: Niedaleko pada jabłko od jabłoni

Tabia ni ngozi
znaczenie: zwyczaj jest skórą (ciężko się go pozbyć)
po naszemu: Przyzwyczajenie jest drugą naturą człowieka

Damu ni nzito kuliko maji
znaczenie: Krew jest cięższa od wody

Penye nia pana njia
znaczenie: Gdzie jest potrzeba, jest też droga
po naszemu: Dla chcącego nic trudnego

Kikulacho kiko nguoni wako
znaczenie: To, co cię gryzie, jest w twoim ubraniu

Haba na haba hujaza kibaba
po naszemu: Ziarnko do ziarnka i zbierze się miarka


Ostatnie z powiedzeń może się wydać znajome osobom mieszkającym w... Skandynawii. Piosenka z tym przysłowiem w refrenie królowała bowiem w 2011 roku na norweskich listach przebojów. Norweska piosenkarka kenijskiego pochodzenia Stella Mwangi reprezentowała swój kraj na konkursie Eurowizji i doszła z piosenką Haba haba do półfinału.




Sprawdźcie też przysłowia z innych krajów:

Chiny

Biały Mały Tajfun: Chińskie powiedzenia i przysłowia

Francja
Madou en France: Piękne francuskie cytaty
Français-mon-amour: Francuskie powiedzenia i przysłowia
Między Francją a Szwajcarią: Francuskie przysłowia z kotami w roli głównej 
Blog o Francji, francuzach i języku francuskim: 5 francuskich mądrości ludowych

Kirgistan
O języku kirgiskim po polsku: Kirgiskie przysłowia

Litwa
Na Litwie: Litewskie powiedzenia i przysłowia
Niemcy
Niemiecki po ludzku: Przysłowia związane z czasem

Rosja
Blog o tłumaczeniach i języku rosyjskim: Rosyjskie powiedzenia związane z jedzeniem

wtorek, 11 sierpnia 2015

Tinga Tinga



Być może nawet znacie ten styl w malarstwie, tylko nie wiecie, że tak się nazywa. Styl Tinga Tinga opanował dziś niemal całą Afrykę Wschodnią i świetnie wpasował się w przemysł turystyczny. Swój początek bierze jednak w wiosce Namochelia w południowej części Tanzanii, przy samej granicy z Mozambikiem. Tam w 1932 roku przyszedł na świat Edward Saidi Tingatinga. Pochodził z biednej rodziny i był typowym samoukiem. Jego matka była chrześcijanką, a ojciec muzułmaninem, stąd podwójne imię (Edward chrześcijańskie, a Saidi muzułmańskie). Wioski nie ma już na mapie, prawdopodobnie pochłonęła ją kolektywizacja wsi w latach sześćdziesiątych. Tingatinga wywodził się z ludu Makua, z którego to tradycyjnej sztuki miał czerpać inspirację. W latach pięćdziesiątych wyjechał do Dar ed Salaam, gdzie zaczął pracę jako ogrodnik. Po godzinach malował swoje obrazy, które z czasem zaczęły zyskiwać na popularności. Okoliczności śmierci Edward Tingatingi do dziś budzą wątpliwości, miał zostać omyłkowo zastrzelony przez policję w 1972 roku. Choć zostawił niewiele obrazów, zyskał rzesze naśladowców, a obrazy tworzone zgodnie z wypracowanym przez niego stylem są uwielbiane przez turystów. 

Czy charakteryzuje się Tinga Tinga? 

Tematem przewodnim tych obrazów są afrykańskie zwierzęta, przedstawiane zwykle z pyskiem do przodu, ale ciałem ustawionym profilem. W oczy rzuca się przede wszystkim wielość kontrastujących ze sobą barw i jednowymiarowość kompozycji. W obrazach samego Tingatingi tło było z reguły zredukowane, teraz jednak spotyka się coraz bogatsze pod tym względem obrazy. Nie zachowuje się też oryginalnych wymiarów i materiałów, Edward Tingatinga malował bowiem na kwadratowych płytach pilśniowych. Głównymi ośrodkami malarskimi są dziś, oprócz Dar es Salaam, Arusza, Zanzibar i Bagamoyo. W 2009 roku powstał też brytyjski serial animowany Opowieści z Tinga Tinga. Styl animacji bezpośrednio nawiązuje do współczesnego tanzańskiego malarstwa. Bohaterami są afrykańskie zwierzęta, a cała produkcja ma charakter edukacyjny. Możemy się z niej np. dowiedzieć, dlaczego słoń ma trąbę, albo, dlaczego żmija zrzuca skórę. W Polsce emituje go kanał MiniMini. 

źródło: www.insideafricanart.com

źródło: www.sawaya.co.tz

Edward Saidi Tingatinga
źródło: www.indigoarts.com

niedziela, 9 sierpnia 2015

Bycie w jakimś miejscu, czyli tzw. kopuła lokatywna


W suahili nie możemy powiedzieć, że znajdujemy się w jakimś miejscu za pomocą czasownika być. No po prostu się nie da. Jeśli powiemy Juma ni shule będzie to oznaczało Juma jest szkołą, a nie Juma jest w szkole. Do wyrażania lokatywności potrzebne są klasy lokatywne KO, PO i MO (16, 17 i 18). Oryginalnie należy do nich tylko jeden rzeczownik mahali (miejsce). Można jednak do nich przenieść niemal każdy inny czasownik przez dodanie do niego końcówki -ni, którą można przetłumaczyć jako niemal każdy przyimek. Mezani to może być przy stole, na stole, pod stołem. Zwykle wynika to z kontekstu, a czasem trzeba się po prostu domyślić. Poprawną wersją przytoczonego wcześniej zdania będzie więc:

Juma yuko shuleni. 

Pogrubione słowo to właśnie kopuła lokatywna. Tworzy się ją właśnie z KO, PO lub MO oraz przedrostka odpowiedniego dla każdej osoby. KO używa się do określania jakiegoś bliżej nieokreślonego i niekoniecznie bliskiego położenia, PO do określonej i bliskiej lokalizacji, a MO oznacza znajdowanie się wewnątrz czegoś. Choć podział ten, zwłaszcza pomiędzy KO i PO, znacznie się już zatarł i wielu użytkowników języka używa ich zamiennie. Schemat odmiany dla poszczególnych osób wygląda tak:

       l. poj.     l. mn. 
1 os.  niko     tuko
2 os.  uko      mko
3 os.  yuko    wako

A tak wygląda przeczenie:

       l. poj.      l. mn. 
1 os.  siko       hatuko
2 os.  huko      hamko
3 os.  hayuko  hawako

Jak tego używać? Zobaczcie na przykładzie tego krótkiego dialogu.

Mtoto: Mama, uko wapi?
Mama: Nipo hapa, jikoni. 
Mtoto: Ala, huko ofisini leo?
Mama: A'a, niko nyumbani tu. 
Mtoto: Yuko wapi baba?
Mama: Yuko Nairobi. 
Mtoto: Hayuko kazini?
Mama: Siyo, yuko kazini Nairobi leo. 
(źródło: Swahili for Starters)

Dziecko: Mamo, gdzie jesteś?
Mama: Jestem tutaj, w kuchni. 
Dziecko: Jak to, nie jesteś dziś w biurze?
Mama: Nie, jestem w domu. 
Dziecko: A gdzie jest tata?
Mama: W Nairobi. 
Dziecko: Nie jest w pracy?
Mama: Dziś pracuje w Nairobi. 

Kopuła lokatywna działa też z innymi rzeczownikami nieoznaczającymi osób. Przedrostkiem jest wtedy przedrostek klasy danego rzeczownika, ten sam, który dodajemy w każdej odmianie czasowników. 

Kalamu iko wapi? - Gdzie jest długopis? 
Mkate uko jikoni. - Chleb jest w kuchni. 
Pesa ziko benki. - Pieniądze są w banku. 

Warto tu zaznaczyć, że nie wszystkie rzeczowniki przyjmują końcówkę -ni. Wyjątkiem są niektóre rzeczowniki zapożyczone, np. benki (bank), baa (bar), stesheni polisi (posterunek policji), jela (więzienie), maktaba (biblioteka). Konieczność używania -ni można też niejako obejść przez słowo katika, które oznacza tyle co w. Stosuje się je jednak zwykle z dłuższymi nazwami, przy których końcówka -ni wyglądałaby niezręcznie. 

Subira yuko katkia Chuo Kiku. - Subira jest na uniwersytecie. 

źródło: idakoos.com

piątek, 7 sierpnia 2015

Pory roku


Hali ya hewa ya Afrika ya Mashariki ni tofauti katika sahemu mbalimbali. Sehemu za juu kama Nairobi na Arusha ni baridi na kwenye vilele vya milima kuna theluji. Sehemu za chini na karibu na pwani kama Mombasa na Dar es Salaam jua ni kali na kuna joto na unyevunyevu, lakini upepo ambao kutoka upande wa baharini unapunguza joto, hasa saa za usiku. Majira ya hewa ni Kiangazi yaani Desemba mpaka Machi. Upepo wa Mashariki ya Kaskazini huvuma. Siku hizi huwa ni joto sana na joto hufika digrii 80. Masika huanza mwisho wa Machi mpaka Mei. Huu ni wakati wa mvua kubwa sana. Mvua hunyesha kila siku na kwa muda mrefu bila ya kusita. Mvua hufika inchi 40 mpaka 60. Hakuna jua na mawingu hutanda kila siku. Kipupwe ni wakati wa kuvuma upepo wa Magharibi ya Kusini. Wakati huu huanza Juni mpaka Oktoba. Huu ndio wakati wa baridi, na wakati bora kuizuru Afrika ya Mashariki. Hali ya hewa kuwa nzuri. Miche huwa imekua, wakulima wanavuna, na maua yamechanua. Mwezi wa Novemba mpaka Desemba ni siku za Vuli. Baridi hupungua, na joto kidogo huwa limeanza. Mvua hunyesha hasa saa za machana. Wakati huu baadhi ya wakulima huanza kupanda mbegu zao. 


Pogoda w Afryce Wschodniej różni się w poszczególnych jej częściach. W tych wyżej położonych jak Nairobi czy Arusza jest chłodniej, znajdują się tam szczyty górskie pokryte śniegiem. W częściach wyżej położonych i blisko wybrzeża, jak w Mombasie i Dar es Salaam, słońce jest ostre, panuje upał i wilgoć, ale wiatr wiejący od strony oceanu łagodzi gorąco, zwłaszcza w godzinach nocnych. Jedną z pór roku jest Kiangazi, czyli czas od grudnia do marca. Wieje wiatr z północnego wschodu. W tych dniach jest bardzo gorąco, temperatura sięga 80 stopni (w skali Fahrenheita, średnie temperatury w tym okresie to około 30 stopni Celsjusza). Masika zaczyna się pod koniec marca i trwa do maja. To czas dużych opadów. Deszcz pada codziennie przez długi czas bez przerwy. Opady sięgają od 40 do 60 cali (około 100 do 150 cm). Nie widać słońca, a chmury zakrywają niebo. Kipupwe jest porą, w której wieje wiatr z południowego zachodu. Zaczyna się w czerwcu i trwa do października. To chłodny okres, najlepszy do zwiedzania Afryki Wschodniej. Sadzonki zaczynają kiełkować, rolnicy zbierają swoje plony, a kwiaty rozkwitają. Od listopada do grudnia trwa Vuli. Chłód ustępuje i zaczyna się robić cieplej. Deszcz pada szczególnie w ciągu dnia. W tym okresie niektórzy rolnicy zasiewają ziarno. 


hali ya hewa (kl.9) - pogoda
majira ya hewa (kl.6) - pora roku
mashariki (kl.9) - wschód
magharibi (kl.9) - zachód
kaskazini (kl.9) - północ
kusini (kl.9) - południe
tofauti - różny, inny
sehemu (kl.9) - część
mbalimbali - różny
juu - wysoko
baridi - zimny, chłodny
kilele (kl.7) - szczyt, lm. vilele
mlima (kl.3) - góra, lm. milima
theluji (kl.9) - śnieg
chini - dół
pwani (kl.9) - wybrzeże
jua (kl.5) - słońce
kali - ostry
joto (kl.9) - ciepło, upał
unyevunyevu (kl.11) - wilgoć, mgła
upepo (kl.11) - wiatr
upande (kl.11) - strona, kierunek
bahari (kl.9) - morze, ocean
kupunguza - zmniejszać, obniżać
kuvuma - wiać, ryczeć
digrii (kl.9) - stopień
kuanza - zaczynać się
mwisho (kl.3) - koniec
wakati (kl.11) - czas, okres
mvua (kl.9) - deszcz
kunyesha - padać
muda (kl.3) - okres, chwila
bila - bez
kusita - wahać się
inchi (kl.9) - cal
wingu (kl.5) - chmura, lm. mawingu
kutanda - przykrywać, rozciągać się
bora - lepszy, poprawny
kuzuru - zwiedzać
mche (kl.3) - sadzonka, lm. miche
kukua - rosnąć, dorastać
mkulima (kl.1) rolnik, lm. wakulima
kuvuna - zbierać plony
ua (kl.5) - kwiat, lm. maua
kuchanua - kwitnąć
baadhi - niektórzy, kilka
kupanda - wspinać się, rosnąć, uprawiać
mbegu (kl.9) - ziarno

źródło: www.kilimanjarotrekkingtrips.com